Op de radio
Mijn dag begint goed, want er is niets zo leuk als op de radio te mogen spreken over de geschiedenis van radio. In Spraakmakers op NPO Radio 1 ben ik deze ochtend te gast om te vertellen over Herrijzend Nederland, radio in oorlogstijd.
Hoe was dat eigenlijk, radio maken tijdens de oorlog? De recent overleden Dick Verkijk schreef een klassiek geworden boek over de Hilversumse omroep tussen 1940 en 1945. Minder bekend is de geschiedenis van de zender die in het geheim in het Natlab van Philips in Eindhoven was gebouwd. Op 17 september 1944 werd de stad bevrijd en een paar weken later klonk Herrijzend Nederland.
Een zender optuigen vanuit het niets, al snel werkten er zo’n 80 mensen en was er een programmaschema met nieuws, muziek en bezinning. Aan alles was gebrek, de elektriciteit of water voor koeling van de zender. Voor muziek deed men een oproep aan de bevolking grammofoonplaten te sturen. In brieven naar Londen verzocht programmaleider Henk van de Broek om platen, platenspelers en kantoorartikelen. Met de nodige improvisatie was er vanaf 3 oktober een radiozender in de lucht, die de mensen in bevrijd én bezet Nederland informatie verschafte, entertainment bood én hoop gaf.
Ook vandaag de dag kan radio die functie vervullen, zo liet Reber Dosky zien in zijn bekroonde documentaire Radio Kobani (2016). In de Syrische stad Kobani startte de 20-jarige Koerdische verslaggeefster Dilovan in 2014 een radiostation. Haar interviews met overlevenden, bevrijders, vluchtelingen en muzikanten bieden hoop en kracht in de wederopbouw.
Die kracht van het medium radio is natuurlijk al lang bekend. Vanuit Radio Herrijzend Nederland ontstond in 1947 de Wereldomroep. Naast de werelduitzendingen leidde het Trainingscentrum van de Radio Nederland Wereldomroep (RNW) radiomakers uit de hele wereld op. Wereldwijd bouwde mensen radiozenders zoals die in Kobani. Daar draagt het huidige RNW Media draagt er nog steeds aan bij.
Voor wie dat wil zijn radiostations van over de hele wereld te beluisteren via het platform Radio.garden. Om te weten hoe radio in het verleden klonk, zijn we afhankelijk van archieven zoals Beeld & Geluid. Van radio Herrijzend Nederland in de oorlogstijd zijn slechts rond de 40 opnamen bewaard. Er zijn nog eens zo’n 80 opnamen van de periode na de bevrijding tot aan januari 1946, toen Radio Herrijzend Nederland ophield te bestaan.
Een papieren archief met programmateksten is er in het NIOD. Enkele dozen met correspondentie uit 1944 liggen bij Beeld & Geluid. Op de eerste pagina in de doos stond ‘Top Secret’. Het is een verslag van een geheim agent die in augustus 1944 aan Londen meldt dat in Eindhoven een zender klaarstaat. Met zo’n document in je hand voelt de geschiedenis dichtbij.
Natuurlijk hoop ik dat we van verleden kunnen leren, maar nog meer dat radio in oorlogstijd voor ons iets uit het verleden blijft.
Bas Agterberg
Conservator Beeld & Geluid