Nederlands Journalistiek Festival: freelancers in de frontlinie

De eerste editie – gratis toegankelijk en mogelijk gemaakt door sponsors en succesvolle crowdfunding – liet zien hoe groot de behoefte is aan een plek om samen op dit vakgebied te reflecteren. “Het leek wel Perugia in de straten van Deventer! Zeer onder de indruk van de organisatie en opkomst, zeker voor een eerste editie”,  aldus Lot Carlier, directeur V-Ventures. Zij deelde haar ervaringen als investeerder op businessmodellen van Europese journalistieke media in een panel op NLJF. Carmen Fernald, hoofdredacteur Levensbeschouwing, Caribisch Netwerk, Net In Nederland bij NTR en spreker tijdens een sessie over inclusieve media en de kracht van representatie: “Naast verdieping ontmoette je hier collega’s in de volle breedte. Dat stimuleert organisatie-overstijgende samenwerking.”
“Het was een prachtige eerste editie van het festival, met een breed scala aan panels, workshops én vertegenwoordigde perspectieven”, blikt Joëlle Terburg, directeur van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten, terug. Met collega Wensly Francisco organiseerde zij een sessie over de journalistiek in het Caribisch gedeelte van het Koninkrijk waarvoor het fonds sinds dit jaar regelingen aanbiedt. Voor de sessie en het festival werden door Fonds BJP elf Caribische journalisten uitgenodigd, onder wie zes sprekers.

Steeds risicovoller
Het panel met buitenlandcorrespondenten Eva Cukier (NRC-journalist vanuit Rusland, Oekraïne), Mitra Nazar (tot 1 augustus Turkije-correspondent, nu werkzaam voor Nieuwsuur), Marieke de Vries (voormalig VS- en China-correspondent) en Kysia Hekster (correspondent Brussel, voormalig Moskou) onder leiding van ANP-hoofdredacteur Freek Staps, maakte indruk. Alle vier schetsten zij hoe hun vak steeds risicovoller wordt. In landen waar de democratische rechtsstaat onder druk staat, is de journalist vaak het eerste doelwit. Fysieke veiligheid van journalisten valt bijna niet meer te garanderen. Verzekeren is nagenoeg onmogelijk.
Nazar deelde hoe collega’s in Turkije te maken krijgen met intimidatie, langdurige verhoren en hoe studenten bij protesten rücksichtslos worden opgepakt. Cukier werd in Rusland zelf, vanwege disfunctionerende geldautomaten met duizenden aan contanten reizend, met telelenzen gevolgd. De Vries wierp op dat ook in de Verenigde Staten persvrijheid de afgelopen jaren onder grote druk is komen te staan: “In China heb ik verhoren in kelders meegemaakt, maar in de VS ímploderen de regionale media op dit moment. Voor Nieuwsuur zou ik in Georgia, Trump country, een reportage maken over een lokale krant. De hoofdredacteur gaf aan: ‘Wij leven van clicks, als we iets negatiefs zeggen over Trump dan levert dat direct opzeggingen op’. Niet lang daarna was hij weg. Ontslagen. De angst van journalisten om, net als de laatste twintig jaar onder Poetin de waarheid te vertellen, grijpt daar om zich heen. Die heerst inmiddels ook in alle rangen van de Amerikaanse regering.”

“Ook wij staan hier onder toenemende druk”

Wat doen deze ontwikkelingen in (al dan niet opkomende) autocratieën met onze journalistiek? Kysia Hekster: “Wij praten alleen nog maar over Poetin, horen door alle bedreigde journalisten bijna geen verhalen meer van de mensen uit het land zelf. Uit onderzoek blijkt dat de persvrijheid wereldwijd vorig jaar op het laagste punt in vijftig jaar stond. Ook wij staan hier onder toenemende druk. Met een grootste politieke partij die ons journalisten ‘tuig van de richel’ noemt en de NOS aanspreekt over haar berichtgeving rond Israël en Gaza.” De discussie ging niet alleen over persoonlijke veiligheid – Marieke de Vries: “NOS hanteert de regel ‘Als je er met een kogelvrij vest heen moet, dan gaan we er niet heen’” – maar ook over werkzekerheid.

Stabiliteit
Terwijl in Nederland de roep om vaste contracten bij omroepen en kranten luider dan ooit klinkt, moeten correspondenten vaak genoegen nemen met een freelance dienstverband. Het panelgesprek leidde dan ook tot een kritische vraag richting gevestigde redacties als die van de NOS. Waarom hechten wij in Nederland zoveel waarde aan vaste contracten voor binnenlandse journalisten, maar behandelen we onze buitenlandcorrespondenten liever als zelfstandig ondernemers?
De correspondenten zelf betoogden dat juist zij stabiliteit nodig hebben, omdat ze verslag doen vanuit risicogebieden, permanent beschikbaar moeten zijn en steeds grotere veiligheidsrisico’s lopen. “Wij zijn de ogen en oren van het Nederlandse publiek, maar de bescherming die daarbij hoort, ontbreekt vaak”, aldus Eva Cukier. Mitra Nazar, tot augustus ook freelance correspondent in het buitenland: “De NOS worstelt daar ook mee. Als je in ruim dertig landen correspondenten hebt zitten, dan is dat kostbaar. Met zoveel correspondenten kan je niet iedereen in dienst nemen.”
De freelance basis waarop veel buitenlandcorrespondenten bij zowel kranten als omroepen ook nu nog moeten werken, blijkt niettemin al langer spanning op te leveren. Een punt van zorg dat tijdens dit festival opnieuw scherp naar voren kwam.
Gerson Veenstra en Margot Hoogerwerf presenteren hun ervaringen met het Interactieteam bij EenVandaag.

Zelf regelen
De begeleiding vanuit thuisredacties wordt vaak als betrokken ervaren, zij het vanuit de beperkte mogelijkheden op afstand. Moderator Freek Staps: ”Welke begeleiding kreeg jij vanuit de redactie hier?“ Nazar: “Wij wisten en regelden veel zelf. Vaak moest ik ook zelf uitleggen wat de nieuwe wetgeving voor onze veiligheid betekende. Ik had in Turkije een appgroep met redactiechefs, ambassade, consulaat, alle collega’s in mijn omgeving. Met één druk op knop was iedereen geïnformeerd als er iets speelde. Die steun van onderlinge collega’s ter plekke is nogal belangrijk. Je kunt niet wachten tot bij gevaar iemand uit Hilversum je komt redden.”
Een ander thema dat tijdens het NLJF breed weerklonk, was de relatie met het publiek. EenVandaag liet bij monde van eindredacteur online & interactieteam Gerson Veenstra en redacteur interactieteam Margot Hoogerwerf zien hoe ver je kunt gaan in interactie met kijkers en luisteraars. Via dagelijkse chatsessies tussen 10.00 en 20.00, journalistieke webcare – leer je redactie persoonlijker kennen – en een actieve webcare wordt de stem van het publiek bij AVROTROS niet alleen gehoord, maar ook zichtbaar meegenomen in de nieuwsselectie. Het resultaat: een stijging in vertrouwen in EenVandaag van 78% in 2023 naar 84% in 2024.
Volgens Veenstra is dat geen toeval. “Mensen willen terugzien wat zij geven. Door vragen te stellen, mee te praten en zelfs mee te kijken, voelen kijkers zich onderdeel van het proces.” Daarmee legt EenVandaag een route bloot voor andere redacties: meer luisteren, meer interactie en niet bang zijn om ook niet-journalistieke vragen te beantwoorden. Het publiek verwacht geen afstand, maar betrokkenheid. Dat vraagt geen strikt zelf agenderende, maar een dienende houding.

Levendige journalistiek
De journalisten van de Caribische eilanden riepen tijdens de conferentiesessie op tot meer verbinding, kennisdeling en wederzijds begrip binnen de journalistiek van het compléte Koninkrijk. Verhalen uit Curaçao, Bonaire, Aruba, Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten verdienen net zo goed een plek in onze journalistiek, maar te vaak blijft verslaggeving steken in incidenten of exotische clichés.
Expert Caribische regelingen van het Fonds BJP, Wensly Francisco: “Op de eilanden binnen ons koninkrijk bestaat een heel levendige journalistiek, die tegelijkertijd extra steun nodig heeft. De uitdagingen zijn groot: denk aan een gebrek aan middelen, commerciële belangen en weinig opleidingsmogelijkheden.”
Fonds BJP-directeur Joëlle Terburg, expert Caribische regelingen Wensly Francisco en de Caribische journalisten: eindelijk tijd voor live ontmoeting met collega’s en fondsen.

“Wij kunnen hier veel van Caribische journalisten leren: met weinig middelen worden heel mooie dingen gemaakt”

Fonds BJP-directeur Joëlle Terburg vult aan: “En dat terwijl wij hier veel van Caribische journalisten kunnen leren: met weinig middelen worden heel mooie dingen gemaakt. Daarom ook dat we hier in Deventer de journalistieke wereld van de eilanden en van Europees Nederland hebben willen samenbrengen.” Door de beoogde kruisbestuiving kan rijker en diverser beeld ontstaan. Belangrijk in tijden van migratie, klimaatverandering en geopolitieke verschuivingen. Ook gaf de sessie de gelegenheid aan journalisten om elkaar te ontmoeten en in gesprek te gaan over het medialandschap hier en op de eilanden.

Ingewikkelde keuzes
Naast de urgente veiligheidskwesties was er ook ruimte voor vooruitkijken. Workshops over factchecking, live journalism en onderzoeksjournalistiek op YouTube trokken volle zalen. Hoe houd je je journalistieke waarden overeind als je ook het algoritme van een commercieel platform wil bespelen? Uit de presentatie van KRO-NCRV’s Pointer YouTube blijkt dat dit best lastig is. Jongeren zover krijgen dat ze klikken op echte onderzoeksjournalistiek: daar gaat het om.
Dat vraagt van een publieke omroep om het maken van ingewikkelde keuzes. Ga je voor de inhoud, ga je voor sensatie of valt er misschien ook een kwalitatieve, integere combinatie te vinden? De voorlopige conclusie van de Pointer-journalisten: het kan, maar dan moet je wel met je hele team ‘YouTube-first’ gaan denken en werken. En de oude, vertrouwde manier van tv maken daarbij los durven laten.
Over de rol van AI en big tech werd tijdens het festival stevig gedebatteerd. Algoritmes bepalen steeds vaker wat het publiek ziet en daarmee verschuift de macht van redacties naar techbedrijven. De vraag die bleef hangen: hoe kunnen journalisten de regie terugpakken? Sommigen zagen kansen in samenwerking met platforms, anderen pleitten voor strenge regulering en meer eigen distributiekanalen.
Media- en journalistiek-investeerder Lot Carlier: “In dat licht zou ik bij een volgende editie van NLJF graag nog meer sessies willen zien over de zakelijke kant van journalistiek. Over de manieren waarop journalistieke organisaties duurzaam geld kunnen verdienen. Wij zien nu bijvoorbeeld dat de subsidies van USAID grotendeels zijn weggevallen, veel onderzoeksjournalistieke organisaties direct in financiële problemen zijn gekomen. Ze doen fantastisch journalistiek werk, maar hebben geen alternatieve inkomensstromen. Anderen die zich al langer richten op het creëren van eigen omzet, zoals donaties van hun lezers of inkomsten uit abonnees, kunnen het hoofd wel boven water houden.”
De NLJF-organisatie, met van links naar rechts Karlijn Goossen, Jesse Beentjes en Wytse Vellinga.

Journalistiek leiderschap
In twee gesprekken, geleid door NLJF-organisator Karlijn Goossen, werd met hoofdredacteuren en andere leidinggevenden ingegaan op journalistiek leiderschap. Op hun dagelijkse praktijk en de cultuur op redacties. Hoe houd je teams wendbaar, hoe geef je ruimte aan diversiteit en hoe leid je de volgende generatie op? De consensus: leiderschap is niet alleen sturen, maar vooral luisteren, verbinden en inspireren.
Volgens de voltallige NLJF-organisatie, Wytse Vellinga, Jesse Beentjes en Karlijn Goossen, is het doel helder: een festival van én voor iedereen die journalistiek belangrijk vindt. Toegankelijk, interactief en inclusief. Mede dankzij de fondsen, sponsors en een succesvolle crowdfunding kon de toegang gratis blijven, waardoor studenten en freelancers aanwezig waren naast gevestigde namen. Karlijn Goossen: “Voor mij draaide de eerste editie van het Nederlands Journalistiek Festival om vier elementen: publieke waarde en gemeenschap, reflectie en kennisdeling, zorg en samenwerking. We voelden dat journalistiek meer is dan productie en distributie: het gaat om betekenisvol zijn in het leven van mensen en in onze democratie. Het festival bood ruimte voor reflectie en kennisdeling, waardoor nieuwe inzichten en ideeën ontstonden. Tegelijkertijd werd duidelijk hoe belangrijk zorg is. Voor elkaar als professionals in een vak dat zo onder druk staat én voor ons publiek dat grip zoekt op een complexe wereld. Bovenal liet de samenwerking van zoveel betrokkenen zien hoeveel er mogelijk is als we de grenzen tussen redacties, disciplines en rollen oversteken. Precies dát smaakt naar meer.”
Na afloop overheerste het gevoel dat hier een nieuwe journalistieke traditie geboren is. De thema’s die op tafel kwamen – samenwerking en innovatie, contractzekerheid, diversiteit en inclusie – raakten de kern van het vak. Tegelijkertijd bood het festival iets wat in de dagelijkse praktijk vaak ontbreekt: tijd en ruimte om samen te leren én te reflecteren.

Bron: BM – Ellen Danhof
Fotografie: Ellen Danhof, Vera Duivenvoorden en Maarten van Vugt